سنڌ جون اڳوڻيون روايتون ۽ علم ادب

سنڌ جون اڳوڻيون روايتون ۽ علم ادب
(ڊاڪٽر دائود پوٽو)

هي سبق مختلف مضمونن جو مجموعوآهي، جيڪو شمس العلماء ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽي جي ڪتاب ”سرها گُلَ“ ۽ ”مهراڻ“ رسالي تان ورتو ويو آهي. ڊاڪٽر صاحب پراڻن روايتن ۽ رسمن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته سنڌ جا ماڻهو خوشحال، صحتمند ۽ آسودا هئا. پنهنجي وڏن ڏينهن تي ميل ملاکڙا، ڪشتيون، ڪسرتون ۽ عجيب و غريب ڪرتب ڏيکاري سورهيائي جي ساک ڏيندا هئا. انهن جي ڪچهرين ۾ سياڻن جا نسخا، پهاڪا، چوڻيون ۽ سگھڙن جا قول ٻڌڻ ۾ ايندا هئا. انهن جو ڌرتيءَ ۽ ٻوليءَ سان انتها جو عشق هيو. اڳئين ۽ هاڻوڪي ماحول ۾ رات ڏينهن جو فرق آهي. اڄ اسان پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت کي وساري ويٺا آهيون ۽ ٻين جي پويان ڪاهي پيا آهيون جنهن ڪري اسان کان خوشيون موڪلائي ويون آهن.
جتي هنج هئا، ات ڪاون ڪانگيرا ڪيا
ويچارا ”وليداد“ چئي، ولر ڪـــــــــــــري ويا،
اچــــــــــــــــــــي آل پيا، انــــــــــهـــن اوطاقن ۾

اسان جو ديس آريه ۽ اسلامي تهذيبن جو مرڪز هو. هتان جا ماڻهو جڳ کي وحدانيت جو سبق سيکاريندا هئا. هينئر مغربي تهذيب اسان تي غالب اچي وئي آهي. رڳو شيڪسپيئر ۽ شبليءَ جا شيدائي ٿي، پراوَن دهلن تي نچي رهيا آهيون.
تاريخ ٻڌائي ٿي ته سنڌي تمام جھوني زبان آهي، جنهن جو سڌو سنئون واسطو پراڪرت ٻوليءَ جي ”وراچڊا“ نالي شاخ سان وڃي ٿئي ٿو، پر جڏهن مسلمان سنڌ ۾ آيا ته اهو جھونو رسم الخط ختم ٿي ويو ۽ سنڌي_عربي رسم الخط رائج ٿي ويو. 15 هين صديءَ تائين عربي ۽ فارسي ادب حاوي رهيو. اهو ئي سبب آهي جو اسان کي پنهنجو قديم ادب اونڌاهو نظر اچي ٿو. حقيقت ۾ سنڌي شاعريءَ جي شروعات 16هين صدي عيسوي کان شروع ٿئي ٿي. جيڪي هالا ڪنڊيءَ جي بزرگ مخدوم احمد ڀٽيءَ حيدرآباد ۾ هڪ سماع جي محفل ۾ ڳايا هئا. جڏهن ته سنڌي شاعريءَ ۾ لاکيڻي لطيف جي شخصيت سج جي حيثيت رکي ٿي ۽ کيس عظيم شاعرن ۾ سر فهرست لکجي ٿو. سندس ڪلام هزارين رنگن واري هيري مثل آهي، ڪٿي صوفيانه رنگ آهي ته ڪٿي روحاني، ڪٿي ناصحانه، ته ڪٿي رومانوي عشقيه. پر انهن سڀني ۾ شاعر جي دل پنهنجي خالق جي قول سان هم آواز آهي، جنهن ڏانهن واپس ورڻو آهي. شاهه صاحب جي دور ۾ سنڌ تي ڪلهوڙا حاڪم هئا. اهو ئي سبب آهي جو اهو دور سنڌي ادب جو سنهري دور ليکيو وڃي ٿو. ڇاڪاڻ ته هن دور ۾ عروضي شاعريءَ جا تمام سٺا شاعر پيدا ٿيا.
ان کانپوءِ ٽالپرن جو دور آيو، جنهن ۾ سچل سرمست جهڙو هفت زبان شاعر ملي ٿو. جيتوڻيڪ سنڌي شاعري جا موضوع وسيع آهن، پر شاهه لطيف جي درجي کانپوءِ تمام گھڻو پري آهي. ميرن (ٽالپرن) جي صاحبي کانپوءِ انگريزن جو راڄ رهيو، جنهن ۾ سنڌيءَ ۽ فارسيءَ شاعري جي صنفن جو رواج پيو. تنهن هوندي به شاعر پنهنجو چڱو ڪلام ڇڏي ويا.
ڊاڪٽر صاحب نثر کي پڻ ذڪر هيٺ آندو آهي. سندس راءِ آهي ته مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي، شاهه ڪريم رحه ۽ خواجه محمد زمان لنواري جي تعليمات ان ڏس ۾ اوليت رکي ٿي. پر مرزا قليچ بيگ جا ”خورشيد“ ۽ ”زينت“ ناول سندي ادب لاءِ بنيادي حيثيت رکن ٿا. ان کانسواءِ حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، قاضي هدايت الله ۽ ڊاڪٽر گر بخشاڻي جون خدمتون به ساراهه جوڳيون آهن. ان سان گڏوگڏ ڀيرومل جي طرز تحرير ۾ هندو_مسلم جي گڏيل تاثر جو دلچسپ ميلاپ نظر اچي ٿو.
ڊاڪٽر دائود پوٽي سنڌي اديبن جهڙوڪ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي ساراهه ڪندي چوي ٿو ته ان جي وسيلي نثر اڃا به سگهارو بنجندو..